در این آیین نمایشی، شبیه خوانان احوالات و وقایع مربوط به هر کدام ازشخصیتهای برجسته واقعه کربلا از جمله حضرت امام حسین (ع)، امام سجاد (ع)، حضرت زینب (س )، قاسم، ابوالفضل، رقیه، علی اصغر، علی اکبر و حر ابن یزید ریاحی و نیز شخصیت سپاهیان یزید از جمله شمر، ابن زیاد و عمر سعد دیالوگ و متن نمایشی مخصوص این آیین را که از سالهای گذشته به یادگار مانده است، اجرا می کنند.

در شبیه خوانی روز عاشورا گروههای شبیه‌خوانی سیار سوار بر اسب با عبور از خیابانهای شهر صحنه‌های کربلا را روایت می‌کنند. در برخی از شهرها و روستاهای استان نیز میدانی بزرگ به عنوان نمادی از میدان جنگ مهیا شده و یاران و اهل بیت امام حسین (ع) در یک گوشه و لشکریان عمرسعد ملعون در گوشه‌ای دیگر قرار می‌گیرند و با ورود اصحاب امام به کارزار حماسه کربلا و در نهایت با شهادت امام حسین (ع) و آتش زدن خیمه‌ها شبیه خوانی به انجام می‌رسد.

یکی از نویسندگان هنرهای نمایشی استان اردبیل در این خصوص معتقد است شبیه‌ خوانی معمولا توسط عده‌ای از عزاداران معتقد و با استعداد انجام گرفته و بازیگران آن به دو دسته تقسیم می‌شوند.

محمد سیمزاری در گفتگو با مهر بیان داشت: موافق خوانان، معمولا نقش امامان معصوم و اصحاب ابا عبدالله الحسین (ع) را اجرا می‌کنند که گویش آنها ادبی بوده و به صورت نظم سخن می‌گویند و مطالب خود را به صورت آهنگین روی دستگاه ماهور و گوشه‌های آن ادا می‌کنند.

سرآیندگان اشعار تعزیه کاملا مشخص نیستند

وی اضافه کرد: مخالف خوانها دسته دیگر بوده که نقش عمرسعد، شمر و لشکریان یزید را بازی می‌کنند و مطالب خود را معمولا بصورت نثر و با صدای بلند، خشن و خوفناک ادا می‌کنند.

به گفته این پژوهشگر هنرهای نمایشی و تعزیه خوانی موسیقی، بویژه ابزارهایی مانند طبل و شیپور نقش اساسی در ایجاد شور و هیجان در شبیه‌ خوانی دارد.

وی افزود: نسخه‌ هایی که مورد استفاده شبیه‌خوان ها و تعزیه‌گردان ها قرار می‌گیرد تماما نثرها و نظم هایی است که از گذشته دست به دست و سینه به سینه منتقل شده‌اند.

سیمزاری با بیان اینکه سرآیندگان اشعار تعزیه کاملا مشخص نیستند، ابراز داشت: اما نکته مهم این است که مطالب و تاریخ واقعه کربلا بطور دقیق در شبیه‌خوانی ها مشاهده می‌شود و گروه اجرا معمولا حساسیت ویژه‌ای در مورد اینکه تعزیه اجرا شده حتما منطبق بر واقعیت های حادثه کربلا باشد، به خرج می‌دهند.

تاکید برلزوم حفظ بافت سنتی شبیه خوانی

وی تصریح کرد: هرچند برخی محققان‌علاقه‌مند در سال های اخیر اقدام به پژوهش در مورد تعزیه و جمع آوری اسناد در این زمینه کرده‌اند، اما این نگرانی وجود دارد که این هنر اصیل مردمی رفته رفته عظمت خود را از دست بدهد.

به گفته این پژوهشگر نمایش های دینی جمع آوری و حفظ متون مختلف شبیه‌خوانی، ارائه آموزش های ابتدایی به شبیه‌خوان ها و مهمتر از همه حفظ بافت سنتی شبیه‌ خوانی وظیفه‌ای است که ارگانهای هنری و فرهنگی کشور در حفظ و بسط این هنر مردمی بر عهده دارند.

محل اجرای تعزیه نیز محلی به شکل دایره بوده که در بعضی مناطق به وسیلة میله و طناب کشی و در بیشتر جاها نیز به وسیله عزاداران که به صورت دایراه گرد آمده اند، ایجاد می شود. در دو طرف میدان دو محل برای شبیه خوانان اصحاب امام و افراد یزید تدارک دیده می‌شود که شامل چادر صحرائی و تکایا است.

خیمه‌های کوچکی در اطراف چادر امام‌ خوانها ایجاد می‌شود که نشان از خیمة یاران امام حسین(ع) بوده و در وسط میدان یک راه برای ورود و خروج تعزیه‌ خوانان جهت تغییر گریم وجود دارد و چون مراسم معمولا در نزدیک مساجد اجرا می‌شود، برای تغییر گریم قسمتی از مسجد برای این کار اختصاص داده می‌شود.

برپایی آئین‌های تعزیه در قالب محله ای افزایش یافته است

محله امام رضا، وحدت، خاتم‌النبیین و... از محل هایی که در آن مراسم شبیه‌خوانی از حال و هوای خاصی برخوردار است، اما امروزه برپایی آئین های تعزیه در قالب محله ای افزایش چشمگیری داشته و علاوه بر محلات تاریخی و حاشیه ای هم اکنون شاهد برپایی شبیه خوانی در شهرک ها و محلات واقع در بافت مرکزی نیز شهرک حافظ نیز هستیم.

البته روستاهای اردبیل از جمله روستای "انار" و روستای "فخرآباد" نیز که مراسم شبیه‌خوانی در آنها به سبک قدیم اجرا می‌شود، پذیرای بیشترین عزاداران حسینی هستند.

آیین شبیه خوانی و تعزیه با ورود امام حسین (ع) به میدان و شهادت وی و افتادنش از روی اسب و نیز آتش زدن خیمه های یاران حسین که حزن و اندوه را در عزاداران تشدید می کند، به پایان می رسد.

گفتنی این آیین امسال نیز باشکوه تر و گسترده تراز سال های پیش در بسیاری از مناطق، محلات، مساجد و روستاهای استان اردبیل با حضور جمع کثیری از عزاداران برگزار شد.